Nếu so thì 'Đào, phở và piano', 'Địa Đạo' hay 'Mưa đỏ" chưa chắc có thể vượt qua 2 bộ phim kinh điển về Cách mạng Tháng Tám này

[Phan Hiền]

Trong lịch sử điện ảnh Việt Nam, không nhiều tác phẩm vừa hoàn thành sứ mệnh tuyên truyền, vừa khẳng định được giá trị nghệ thuật lâu dài. 'Sao Tháng Tám' và 'Đến hẹn lại lên' là hai bộ phim hiếm hoi làm được điều đó, để lại dấu ấn sâu đậm trong dòng chảy điện ảnh cách mạng.

Ra đời trong bối cảnh điện ảnh giai đoạn sau 1975 mang đậm tính phục vụ nhiệm vụ chính trị, cả Sao Tháng Tám (1976) của đạo diễn NSND Trần Đắc và Đến hẹn lại lên (1974) của đạo diễn NSND Trần Vũ đã vượt lên trên vai trò tuyên truyền để trở thành những tác phẩm nghệ thuật đích thực.

'Sao Tháng Tám': Bức tranh lịch sử Hà Nội năm 1945​

Bộ phim tái hiện không khí sục sôi trước và trong Cách mạng Tháng Tám tại Hà Nội. Từ hình ảnh nạn đói năm 1945 cho đến những cuộc xuống đường, tác phẩm khắc họa chân thực và giàu cảm xúc, ghi dấu ấn nhờ cách kể chuyện hiện thực và diễn xuất xuất sắc của NSND Thanh Tú. Với những đóng góp này, Sao Tháng Tám không chỉ chạm đến trái tim khán giả trong nước mà còn được ghi nhận tại nhiều liên hoan phim quốc tế, trở thành một cột mốc trong lịch sử điện ảnh cách mạng.

(Bối cảnh của câu thoại đốt lòng người trong Sao Tháng Tám: “Con chưa chết, đừng chôn con/Đằng nào cụ chả chết, cụ đi sớm cho mát mẻ”.)​

Hầu như không gián đoạn, suốt từ khi được công chiếu đến nay, cứ đến dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám thành công, đài truyền hình T.Ư và địa phương đều chọn chiếu lại Sao Tháng Tám - được cho là kinh điển của điện ảnh cách mạng. Sau nửa thế kỷ nhìn lại, giảng viên Phương Dung (Trường ĐH Sân khấu & Điện ảnh) đánh giá, tác phẩm thể hiện rất rõ tư duy điện ảnh tân tiến của cố đạo diễn Trần Đắc.

Thay vì mô tả một chiều, ông chọn lối tiếp cận hiện thực sinh động, thậm chí có phần táo bạo với thời điểm ra mắt. Trường đoạn mô tả nạn đói năm Ất Dậu 1945 thực sự là một cơn ám ảnh thị giác.

(Loại thức ăn quý giá năm Ất Dậu gọi có tên “khô dầu” là bã thải của lạc, đỗ… sau khi đã ép hết nước dầu, thường được đóng thành bánh khoanh tròn để bón ruộng hay chăn nuôi gia súc, gia cầm, nhưng không phải ai cũng có đủ tiền để mua một miếng “khô dầu” lót dạ.)​

Đối với Sao Tháng Tám, NSND Thanh Tú cho rằng vai chị Nhu là “một mốc son đỉnh cao trong sự nghiệp” của mình, đến mức “rất khó có một nhân vật như thế” và cảm thấy sau vai này mình không thể diễn được vai nào như vậy nữa. Một phần vì vậy, bà quyết định ngừng đóng phim một thời gian để học đạo diễn và dạy học.

Thời điểm Sao Tháng Tám ra rạp, ngay cả cố đạo diễn Trần Đắc cũng chưa từng nghĩ “đứa con” của ông lại thành công vang dội đến thế, trở thành tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt. Phim được mang dự Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 4 (năm 1977) và giành Bông sen Vàng, nữ diễn viên Thanh Tú được trao giải Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất.

'Đến hẹn lại lên': Tình yêu và cách mạng trong khung cảnh làng quê​

Khác với không khí sục sôi nơi đô thị, Đến hẹn lại lên chọn bối cảnh làng quê Bắc Ninh trước Cách mạng Tháng Tám. Câu chuyện tình giữa liền chị quan họ Nết (NSND Như Quỳnh) và anh Chi (Vũ Tự Lẫm) vừa mang nét lãng mạn, vừa phản ánh thân phận người phụ nữ nông thôn và vai trò của nhân dân trong phong trào cách mạng. Tác phẩm không chỉ mở ra sự nghiệp điện ảnh cho NSND Như Quỳnh mà còn khẳng định sức sống của điện ảnh cách mạng qua những lát cắt đời thường đầy nhân văn.

(NSND Như Quỳnh trong vai cô Nết trong phim Đến hẹn lại lên.)​

Nhớ về bộ phim đầu tay biến một nghệ sĩ cải lương thành một diễn viên điện ảnh, NSND Như Quỳnh chia sẻ: “20 tuổi, lần đầu tiên tôi làm việc với đạo diễn Trần Vũ, ông rất kỹ lưỡng từ những tiểu tiết nhỏ. Để tìm được những bộ áo tứ thân, áo the khăn xếp, ô lục soạn, bộ dây xà tích... người của đoàn phim phải đi khắp 49 làng quan họ ở Bắc Ninh để gom góp.

Khi nhận vai Nết, tôi cũng không hiểu vì sao mình được chọn. Mãi sau thấy đạo diễn cầm tấm ảnh đời thường của tôi, tôi mới biết mình được chọn nhờ tấm ảnh này. Cho đến giờ tôi vẫn chưa tìm ra ai là người chụp mình vào khoảnh khắc ấy”.

Hơn nửa thế kỷ vẫn mang giá trị “đương đại”​

Điểm chung của cả hai bộ phim là khả năng vượt ra khỏi khuôn khổ tuyên truyền, chạm đến chiều sâu của con người và xã hội. Đến nay, Sao Tháng Tám và Đến hẹn lại lên vẫn được nhắc đến như những “đỉnh cao” của điện ảnh cách mạng, vừa có giá trị lịch sử, vừa để lại giá trị nghệ thuật bền vững.
#80nămCáchmạngThángTám

Trong bối cảnh thiếu thốn nhưng Sao Tháng Tám được đầu tư chỉn chu, làm phim kỹ lưỡng tới từng chi tiết. NSND Thanh Tú kể, phó đạo diễn đi đường hễ thấy ai gầy gầy lại mời tham gia, thậm chí có lúc bắt diễn viên quần chúng cởi áo để… duyệt vào vai người chết đói. Cảnh Thanh Tú đứng trên nóc nhà máy điện Yên Phụ rải truyền đơn cũng tiêu tốn một ngày quay. Họa sĩ thiết kế Ngọc Linh là người cực khắt khe, không chấp nhận dùng bừa một chiếc quần trắng của phụ nữ cho diễn viên đóng quan huyện, bởi nhìn qua giống nhau nhưng từ chất vải tới cái gấu quần đều khác biệt. Họa sĩ dựng lại toàn bộ cảnh phá kho thóc, cướp chính quyền khiến bộ phim càng trở nên sinh động và chân thực.